In het kloppend hart van de devotie van Catania, te midden van de imposante kandelaars die wiegen op het ritme van de gebeden en de intense geur van nougat, ligt een oude en controversiële traditie, een echo van vrouwelijke vrijheid gefluisterd in de plooien van de geschiedenis: de ‘Ntuppatedde’. Deze raadselachtige figuren, gemaskerde en onherkenbare vrouwen, vertegenwoordigen al eeuwenlang een element van breuk en fascinatie binnen het plechtige feest van Sant’Agata, de beschermheilige van Catania, en weven een dunne draad tussen het heilige en het profane, tussen devotie en transgressie.
Een duik in het verleden: oorsprong en betekenis van een oud ritueel
De oorsprong van de ‘Ntuppatedde is verloren gegaan in de nevelen der tijd. De term is afgeleid van het Siciliaanse ‘ntuppari’, wat ‘sluiten’, ‘stoppen’, ‘verbergen’ betekent, een duidelijke verwijzing naar de vermomming die de identiteit van vrouwen volledig verhulde. Deze vrouwenfiguren droegen namelijk een lange zwarte mantel, vaak gemaakt van zijde of fluweel, genaamd een’tuppo‘ of ‘fazzolettone’, die het lichaam en het hoofd volledig bedekte en slechts één oog of een kleine spleet voor het oog onbedekt liet. Het gezicht werd ook gesluierd door een witte zakdoek, de‘mandìli‘, geborduurd en geknoopt achter de nek.
Hun verschijning was nauw verbonden met het feest van Sint Agatha, dat elk jaar van 3 tot 5 februari in Catania werd gevierd (naast het zomerfeest op 17 augustus, ter herinnering aan de terugkeer van de overblijfselen uit Constantinopel). Tijdens de feestdagen mengden de ‘Ntuppatedde zich tussen de menigten van toegewijden, vrij om te bewegen, te observeren, om met mensen om te gaan, beschermd door de anonimiteit die hun kostuum garandeerde.
Verga’s novelle: ‘Coda del Diavolo’ en de gemaskerde verleiding
Giovanni Verga geeft in zijn novelle “Coda del Diavolo” (“De Duivelsstaart”), opgenomen in de verzameling “Primavera e altri racconti” (“Lente en andere verhalen”), een levendige beschrijving van de “Ntuppatedde en hun rol in de festiviteiten: “… getrouwde of ongetrouwde dames die zich onder de menigte van toegewijden mengden, vermomd en onherkenbaar, konden zich onder de stedelingen begeven, hen verleiden, geschenken eisen, zonder dat hun vaders of echtgenoten konden protesteren…”.
Dit citaat benadrukt het meest gedurfde en provocerende aspect van de traditie. De ‘Ntuppatedde, beschermd door hun vermomming, konden zich in feite gedrag veroorloven dat ondenkbaar was voor vrouwen in die tijd. Ze konden mannen benaderen, zelfs vreemden, grapjes maken, provoceren en zelfs om geschenken vragen, zoals juwelen, snoep of geld. Dit recht om ‘geschenken te vragen’ was een geaccepteerde gewoonte tijdens het festival, een stilzwijgende overeenkomst tussen de vrijheid die aan vrouwen werd verleend en de tijdelijke opschorting van strenge sociale regels.
Een symbool van vrouwenvrijheid in een patriarchale samenleving
In een sterk patriarchale samenleving zoals die van het 19e-eeuwse Sicilië vormde de ‘Ntuppatedde een buitengewone uitzondering. Voor een paar dagen per jaar konden vrouwen hun rollen omdraaien, een actieve en dominante houding aannemen en een vorm van macht uitoefenen, zij het beperkt tot de feestelijke context. Vermomming werd zo een instrument van emancipatie, een masker dat de uitdrukking van anders onderdrukte verlangens en aspiraties mogelijk maakte.
Deze vrijheid werd echter begrensd en gecontroleerd. De ‘Ntuppatedde konden alleen optreden binnen het kader van het festival en alleen terwijl ze hun kostuum droegen. Buiten deze context waren ze opnieuw onderworpen aan de strenge sociale normen die het vrouwenleven reguleerden.
Verbod en verzet: een omstreden traditie
De vrijheid die de ‘Ntuppatedde kregen, werd niet door iedereen positief beoordeeld. Door de eeuwen heen werd hun aanwezigheid herhaaldelijk tegengewerkt door burgerlijke en religieuze autoriteiten, die zich zorgen maakten over de openbare orde en zedelijkheid. Er werden verschillende verboden uitgevaardigd om de traditie te beperken of uit te bannen.
Historische bronnen melden verboden die al in de 17e en 18e eeuw werden uitgevaardigd. De redenen die hiervoor werden gegeven hielden vaak verband met de vermeende immoraliteit van het gedrag van de ‘Ntuppatedde, die ervan werden beschuldigd onrust te stoken en de deugdzaamheid van vrouwen en de eer van families te ondermijnen. Maar achter deze morele zorgen zat waarschijnlijk ook de angst dat de vrijheid die aan vrouwen werd gegeven, hoe tijdelijk ook, de fundamenten van de patriarchale samenleving zou kunnen ondermijnen.
De laatste ‘historische’ ‘Ntuppatedda, die in 1868 verscheen, werd betwist en uitgejouwd door de menigte, een teken van de veranderende tijden en een geleidelijke erosie van de tolerantie ten opzichte van dit eeuwenoude gebruik. Deze episode markeerde het einde van een tijdperk en de verdwijning van de ‘Ntuppatedde van het publieke toneel voor meer dan een eeuw.
Wedergeboorte: een artistieke voorstelling om de traditie nieuw leven in te blazen
Na een lange periode van vergetelheid zijn in 2013, dankzij het initiatief van een groep Catanese kunstenaars en geleerden, de ‘Ntuppatedde’ weer tot leven gekomen, niet langer als een spontane uiting van populaire cultuur, maar als een performatieve actie, een artistieke re-enactment die tot doel heeft de geest en betekenis van deze oude traditie nieuw leven in te blazen.
Deze nieuwe incarnatie van de ‘Ntuppatedde manifesteert zich tijdens het feest van Sint Agatha, in het bijzonder tijdens het verzamelen van de candelore, de grote votiefkaarsen die door toegewijden in processie worden gedragen. De hedendaagse ‘Ntuppatedde, gekleed in de traditionele zwarte klederdracht en witte hoofddoek, bewegen zich dansend, glimlachend en zwaaiend met rode anjers door de menigte op het ritme van de bands die de candelore begeleiden.
Een eerbetoon aan de vrijheid en kracht van Catanese vrouwen
De voorstelling van de moderne ‘Ntuppatedde is geen eenvoudige reproductie van het verleden, maar een hedendaagse herinterpretatie van een eeuwenoud gebruik. Door middel van dans, gebaren, kleuren en muziek willen de artiesten een boodschap van vrijheid, kracht en vrouwelijke solidariteit overbrengen.
De rode anjers, symbool van passie en wedergeboorte, zijn een eerbetoon aan Sint Agatha, wiens kracht en vastberadenheid ook vandaag nog een inspiratiebron zijn voor Catanese vrouwen. De koorzang van de ‘Ntuppatedde’, die eenstemmig beweegt, symboliseert het belang van eenheid en wederzijdse steun tussen vrouwen.
De ‘Ntuppatedde vandaag: een brug tussen verleden en heden
De ‘Ntuppatedde van vandaag zijn een brug tussen verleden en heden, een manier om een belangrijke pagina in de geschiedenis en cultuur van Catania te herdenken en te benadrukken. Hun optreden is een uitnodiging om na te denken over de rol van vrouwen in de samenleving, hun strijd voor vrijheid en emancipatie en het belang van het bewaren van de historische herinnering.
Door middel van hun kunst herinneren de hedendaagse ‘Ntuppatedde ons eraan dat het feest van Sint Agatha niet alleen een religieuze gebeurtenis is, maar ook een diepgaande uitdrukking van de Catalaanse identiteit, een smeltkroes van tradities, emoties en betekenissen die met elkaar verweven zijn en in de loop van de tijd vernieuwd worden. En in deze vervlechting blijft de figuur van de ‘Ntuppatedda, met haar aura van mysterie en fascinatie, een onweerstaanbare aantrekkingskracht uitoefenen, een symbool van een sterke, onafhankelijke vrouwelijkheid die trots is op haar wortels.
Symbolische betekenissen en interpretaties
De vermomming van de ‘Ntuppatedde was rijk aan symboliek. De zwarte kleur van de tuppo kon staan voor rouw, boetedoening of mysterie. De witte zakdoek daarentegen kon zuiverheid of maagdelijkheid symboliseren, wat een interessant contrast vormde met de vrijpostigheid van het gedrag van de vrouwen. Het onbedekte oog, het enige zichtbare element van het lichaam, werd een instrument van verleiding en communicatie, een uitnodiging voor een spel van blikken en subteksten.
Sommige geleerden hebben de traditie van de ‘Ntuppatedde geïnterpreteerd als een overblijfsel van oude vruchtbaarheidsriten of als een vorm van ‘vrouwelijk’ carnaval, een moment van rolomkering en bevrijding van sociale beperkingen. Anderen hebben ze echter gezien als een uiting van populaire devotie voor Sint Agatha, een soort ‘offer’ van iemands vrouwelijkheid aan de beschermheilige.
Een cultureel erfgoed om te bewaren en te verbeteren
Ongeacht de verschillende interpretaties vertegenwoordigen de ‘Ntuppatedde een cultureel erfgoed van grote waarde, een unieke getuigenis van de geschiedenis en tradities van Catania. Hun herontdekking en artistieke herinterpretatie zijn een belangrijke stap om dit erfgoed te beschermen en door te geven aan toekomstige generaties.
De ‘Ntuppatedde spreken tot ons over een complexe en veelzijdige vrouwelijkheid, in staat tot het combineren van toewijding en transgressie, bescheidenheid en verleiding, onderwerping en rebellie. Hun verhaal nodigt ons uit om na te denken over de rol van vrouwen in de samenleving, hun strijd voor vrijheid en zelfbeschikking en het belang van het bewaren van de historische herinnering als inspiratiebron voor het heden en de toekomst.